Home

Η γραμμή είναι μια κουκκίδα που βγήκε βόλτα
Paul Klee
—της Εύης Τσακνιά—

 Για τον Πάουλ Κλέε η μοντέρνα ζωγραφική δεν ήταν μονόδρομος. Ο Πάουλ Κλέε είναι ο μονόδρομος. Ένα πολύχρωμο κολάζ από σκέψεις σε γραμμική ανάπτυξη, θα έλεγε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, μέγας θαυμαστής του. Ο ίδιος όμως ο Κλέε έδωσε τον καλύτερο και τον πιο λιτό ορισμό του μονοδρόμου: A line is a dot that went for a walk.
Έτσι ανάλαφρα, σαν σε περίπατο, τον συνάντησα κι εγώ στα 15 μου, όταν ο πατέρας μου αφουγκραζόμενος τις εφηβικές ανησυχίες μου και τις αναζητήσεις μου πάνω στην σύγχρονη τέχνη, μου χάρισε την Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής του Χέρμπερτ Ρηντ.*
Σ’αυτό το διαχρονικό βιβλίο, τα είδα —κυριολεκτικά και μεταφορικά— όλα. Ξεκαθάρισα επιτέλους τις διαφορές μεταξύ ιμπρεσιονιστών και εξπρεσιονιστών, ενθουσιάστηκα με το Νταντά, έμαθα απέξω στα γαλλικά το ποιηματάκι  —ωδή στην απλότητα— του Βόλς**, θαύμασα τον Γιόζεφ Μπόυς για την τόλμη και την ευαισθησία του όταν «εξηγούσε τις εικόνες σ’έναν νεκρό λαγό», αλλά πάνω απ’όλα με συνεπήρε « Η ωραία κηπουρός » του Κλέε.
Paul Klee, Η ωραία κηπουρός
Paul Klee, Η ωραία κηπουρός
Το έργο αυτό —δεν είναι ακόμα ξεκάθαρο γιατί— με τραβούσε σαν μαγνήτης σε τέτοιο βαθμό, που πήρε διαστάσεις εμμονής. Τελειώνοντας το γυμνάσιο, επισκέφθηκα για πρώτη φορά το Παρίσι. Έσπευσα στο Μusée d’Orsay κι εκεί, ξαφνικά, μετά από μια θάλασσα ιμπρεσιονιστών, αντίκρυσα την αυθεντική «ωραία κηπουρό», την οποία φιλοξενούσε το Μουσείο εκείνο το διάστημα.
Αιφνιδιάστηκα, συγκινήθηκα. Κάθισα απέναντι στο αντικείμενο του πόθου μου, ούτε ξέρω πόσο, αλλά σίγουρα μέχρι που όλες οι άλλες φόρμες, οι περίτεχνες κουκίδες και οι πινελιές, έσβησαν μέσα στο μουντό Παρίσι, κι έμεινε μόνο η ωραία μου κηπουρός, με τις λιτές γραμμές της, αυτόφωτες και λαμπερές σαν από νέον. Ζόρικα κόλπα, που μόνο ο Κλέε ήξερε να κάνει. Ίσως γιατί απλώς μπορούσε.
95c32/huch/1375/hp0117Ο Πάουλ Κλέε γεννήθηκε και μεγάλωσε κοντά στη Βέρνη το 1879 — γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα στη μουσική, από γονείς μουσικούς, γερμανούς στην εθνικότητα. Παντρεύτηκε μάλιστα επίσης μουσικό, την πιανίστα Lily Stumpf. O ίδιος έπαιζε βιολί από παιδί, έφτασε σχεδόν σε επαγγελματικό επίπεδο και, παρ’ όλη την δραστήρια μετέπειτα πορεία του ως ζωγράφος, δεν σταμάτησε ποτέ να παίζει. Πολλά έργα του, όπως η σειρά “Polyphony”, είναι προϊόντα  αυτής της σχέσης του με τη μουσική, όπου με τις γνωστές κουκίδες του, κάτι σαν πρώϊμα pixels, μελετά την χρωματική ανάλυση, αλλά και την οπτικοποίηση του ήχου.
Αποφοίτησε από την Literarschule  της Βέρνης, με ιδιαίτερες γνώσεις  πάνω στους Γάλλους και Έλληνες κλασσικούς καθώς και στη σύγχρονη γερμανική λογοτεχνία. Το ενδιαφέρον του όμως για την τέχνη είχε αρχίσει να γίνεται όλο και πιο έντονο, οπότε όταν ετέθη το δίλλημα: μουσικός ή ζωγράφος; Ο κύβος ερίφθη υπέρ της ζωγραφικής και ο Κλέε έφυγε για τη Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου.
Εκεί γνώρισε μεταξύ άλλων και τον Καντίνσκι, όπου τους ένωσαν οι κοινές τους απόψεις για την τέχνη, η αγάπη τους για τη μουσική και μια μεγάλη φιλία.
Μετά από πρόσκληση του Βάλτερ Γκρόπιους, ο Κλέε δίδαξε στα εργαστήρια του Μπαουχάους από το 1921 μέχρι το 1931. Μέσα σ’αυτά τα δέκα χρόνια ζωγραφικής και διδασκαλίας ξαναζωντάνεψε, για μοναδική φορά στην εποχή μας, κάτι από την ατμόσφαιρα των εργαστηρίων της Αναγέννησης. «Αυτή η εμπειρία», επισημαίνει ο Χέρμπερτ Ρηντ, «ήταν σημαντική για τον Κλέε και ανεκτίμητης αξίας για τους μεταγενέστερους. Όχι μόνο γιατί τον υποχρέωσε να συνδέσει τη δουλειά του με μια κοινή προσπάθεια, αλλά και γιατί τον ανάγκασε να διατυπώσει στους μαθητές του τις αρχές της τέχνης του, που είναι και οι βασικές αρχές της όλης της μοντέρνας τέχνης».
Οι περίφημες διαλέξεις του στο Μπαουχάουζ, που έχουν κυκλοφορήσει και συνοψίζονται σε έναν ογκώδη τόμο με εικονογραφήσεις και διαγράμματα του ίδιου, με τον τίτλο Das Bildnerische Denken (Η εικονογραφική σκέψη), είναι η πληρέστερη παρουσίαση των αρχών του σχεδίου που έκανε ποτέ σύγχρονος καλλιτέχνης.
Ο Κλέε δίδαξε επίσης  στην Ακαδημία του Ντύσελντορφ, από το 1931 μέχρι το 1933, όπου απολύθηκε από τη δουλειά του όταν στιγματίστηκε ως κρυπτοεβραίος από μια λαϊκίστικη ναζιστική εφημερίδα με μόνη ένδειξη την Paul_Klee_1911μελαχρινή απόχρωση του δέρματός του! Το δημοσίευμα ξεχείλιζε από χολή και φθόνο για τον καλλιτέχνη που εκείνη την εποχή βρισκόταν στο απόγειο της καριέρας του. Η καθαρότητα της σκέψης του και η επιρροή του στους νέους καλλιτέχνες και σπουδαστές ήταν ήδη αρκετά απειλιτικά και ενοχοποιητικά στοιχεία.
Το σπίτι του ερευνήθηκε από τη Γκεστάπο, ο Κλέε  δεν αποδείχθηκε ισπανοεβραίος κατά την κατηγορία, αλλά όλη αυτή η θλιβερή συγκυρία τον κατέβαλε και ίσως να πυροδότησε την έναρξη μιας σπάνιας ασθένειας, της σκληροδερμίας, από την οποία υπέφερε και που τον συνόδευσε μέχρι το τέλος της ζωής του το 1940.
Έκτοτε, ο Κλέε παρέμεινε στο μάτι των Ναζί και στη λίστα των ζωγράφων της «εκφυλισμένης τέχνης». Η περίφημη μάλιστα έκθεση της «Εκφυλισμένης Τέχνης», που διοργανώθηκε από το ναζιστικό κόμμα στο Μόναχο το 1937 με μοντερνιστικά έργα τέχνης που κατασχέθηκαν από τα μουσεία της Γερμανίας, περιελάμβανε πολλούς καλλιτέχνες ,ανάμεσά τους τον Πικάσο, τον Βαν Γκογκ, τον Ματίς, τον Σαγκάλ,τον  Ένσορ και φυσικά τον Κλέε, του οποίου κατασχέθηκαν 17 έργα.
Οι καλλιτέχνες χαρακτηρίζονταν ως «εβραιομπολσεβίκοι», αν και μόνο 6 από τους 112 εκτειθέμενους ήταν στην πραγματικότητα Εβραίοι, τα δε έργα ήταν τοποθετημένα στον χώρο με χαοτικό τρόπο, επί τούτου, τα περισσότερα χωρίς κορνίζες, κρεμασμένα με σπάγγο, και συνοδευόμενα από απαξιωτικά, προπαγανδιστικά συνθήματα. Έχοντας σαν σκοπό της να στρέψει την κοινή γνώμη κατά του μοντερνισμού, η έκθεση ταξίδεψε σε αρκετές ακόμα πόλεις της Γερμανίας και της Αυστρίας.
Απ’αυτήν την περιπέτεια, προέκυψε το σαρκαστικό και πικρό  έργο του Κλέε, “Struck from the List”.
Paul Klee, Struck from the List (1933)
Paul Klee, Struck from the List (1933)
arton1237-18469Η δεύτερη Αναγέννηση φαίνεται πως είχε τελειώσει και ο Μεσαίωνας του 20ού αιώνα έκανε την εμφάνισή του.
Ο Άγγελος της Ιστορίας είχε ανοίξει τα φτερά του αλλά η θύελλα λυσσομανούσε και δεν μπορούσε να τα κλείσει. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, εμπνευσμένος από τον Angelus Novus, μια ακουαρέλα του Κλέε, έργο  του 1920, το οποίο είχε στην κατοχή του για κάποια χρόνια, έγραψε και εξέδωσε το 1940, λίγο πριν το θάνατό του, το τελευταίο του δοκίμιο: Θέσεις πάνω στην φιλοσοφία της ιστορίας. «…Έτσι φαντάζεται κανείς τον Άγγελο της Ιστορίας», γράφει***. «Το πρόσωπό του στρέφεται στο παρελθόν. Εκεί που εμείς βλέπουμε μια αλληλουχία γεγονότων, Αυτός βλέπει μια και μόνη καταστροφή που στοιβάζει η θύελλα πάνω σε συντρίμμια και τα σαρώνει στα πόδια του. [...] Η θύελλα αυτή τον σπρώχνει συνεχώς στο μέλλον, που του στρέφει την πλάτη, ενώ τα συντρίμμια μπρος τα πόδια του στοιβάζονται ως τον ουρανό. Η θύελλα αυτή είναι αυτό που αποκαλούμε πρόοδο».
Paul Klee, Angelus Novus (1920)
Paul Klee, Angelus Novus (1920)
Ο Πάουλ Κλέε και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν πέθαναν κι οι δύο την ίδια χρονιά, με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.  Απογοητευμένοι και θλιμμένοι για το σκοτάδι που πύκνωνε γύρω τους, αλλά και πεισματάρικα παραγωγικοί ταυτόχρονα, έδωσαν μέσα σ’αυτά τα ταραχώδη χρόνια της δεκαετίας του ’30, πριν από τον πόλεμο, μερικά από τα πιο σημαντικά έργα τους.
Ο Κλέε, πιστός σ’αυτό που έλεγε, πως η τέχνη δεν αποδίδει το ορατό, κατάφερε τελικά να κάνει ορατό ό,τι δεν είναι, ώστε κάθε σχέδιό του να είναι μια σκέψη, ενώ ο Μπένγιαμιν από την άλλη, με τη βοήθεια του Κλέε, κατάφερε να εικονογραφήσει τις σκέψεις του.
Όσο για μένα, νομίζω πως ξεπέρασα τον παιδικό αλλά και τον υπαρξιακό φόβο του σκοταδιού, από τότε που συνειδητοποίησα πως ακόμα και στα απύθμενα βάθη κολυμπούν τα φωσφορούχα χρυσόψαρα του Κλέε.
* * *
* * *
Το κείμενο αυτό, γράφτηκε με αφορμή την αναδρομική έκθεση του Κλέε. Πάνω από 130 πίνακες και σχέδια του Paul Klee συγκεντρώνονται στην Tate Modern τού Λονδίνου, σε μια ρετροσπεκτίβα αφιερωμένη στο έργο του μεγάλου ζωγράφου, την πρώτη σε αγγλικό έδαφος μετά από δέκα και πλέον χρόνια.
Paul Klee: Making Visible, Tate Modern: 16 Οκτωβρίου 2013 – 9 Μαρτίου 2014
* * *
* Χέρμπερτ Ρηντ, Ιστορία της Μοντέρνας Ζωγραφικής, Υποδομή, Αθήνα 1977.
** Το ποίημα του Wols:
 A Cassis, les pierres, les poissons
les rochers vus à la loupe
le sel de la mer et le ciel
 m’ont fait oublier l’importance humaine
m’ont invité à tourner le dos
au chaos de nos agissements
m’ont montré l’éternité dans
les petites vagues du port
qui se répètent
sans se repeater..

Και η μετάφραση του Ε.Χ. Γονατά:
Στο Cassis οι πέτρες, τα ψάρια
τα βράχια καθώς φαίνονται με το φακό
το αλάτι της θάλασσας κι ο ουρανός
μ’ έκαναν να ξεχάσω τη σημασία
που δίνουμε στον άνθρωπο
με κάλεσαν να γυρίσω την πλάτη
στη σπατάλη της δραστηριότητάς μας
μου έδειξαν την αιωνιότητα
μες στα μικρά κύματα του λιμανιού
που πάνε κι έρχονται
χωρίς ποτέ να είναι τα ίδια…
Wols, Ποιήματα και Αφορισμοί. Παρουσίαση –Μετάφραση: Ε.Χ.Γονατάς, Εκδόσεις στιγμή, Νοέμβριος 2002.
*** Βάλτερ Μπένγιαμιν, Μονόδρομος, εισαγωγή-μετάφραση: Νέλλη Ανδρικοπούλου, Άγρα, Αθήνα 2004.
* * *